Studium Bartłomieja Krupy na tle piśmiennictwa polskiego ostatnich dwudziestu lat jest bezprecedensowe. Autor poszerzył pole walki, dzięki czemu powstała pierwsza w polskim piśmiennictwie synteza dotycząca problematyki Zagłady w literaturze i historiografii okresu 1987-2003. Daty graniczne są tu ważne: granicę początkową wyznacza recepcja powieści "Początek" Andrzeja Szczypiorskiego (a także artykułu Jana Błońskiego "Biedni Polacy patrzą na getto"), granicę końcową - debata nad "Sąsiadami" Jana T. Grossa. Zagarniając literackie i historiograficzne teksty opublikowane między tymi dwoma momentami, autor wybrał okres kształtowania się polskiej świadomości holokaustowej. O tym właśnie jest ta książka - o konfliktowych sojuszach historiografii z literaturą, które doprowadziły do wykrystalizowania się najważniejszych polskich dyskursów zagładowych u schyłku XX wieku. Były to w kolejności: dyskurs uwznioślający żydowskie ofiary Holokaustu; dyskurs pluralizujący postawy i zachowania świadków Zagłady; dyskurs polskiej winy i polskiego wstydu oraz opozycyjny względem niego dyskurs heroizmu Polaków i zdrady Żydów. I choć rozważania Krupy zamykają się na roku 2003, to późniejsze lata niewiele już do tego zestawu dodały.

Przemysław Czapliński

Spis treści

Wstęp

Część I

Metoda

Rozdział I

Teoria wobec Zagłady. Teoria wobec przeszłości

1. Nauka – literatura – moralność. Teoria historii wobec Holocaustu

Historiografia, czyli Berela Langa teoria Zagłady

Literatura, czyli Haydena White’a teoria Zagłady

Moralność, czyli spotkanie

2. Literatura a historia, czyli czego (i jak) może szukać w literaturze zainteresowany przeszłością 

Historia i literatura – kilka dystynkcji

Literatura jako zbiór faktów – historyk poszukuje zdarzeń

Literatura jako źródło myślenia – historyk poszukuje idei społecznych

Literatura jako składnik minionego świata – (nowy) historyk tropi ideologię

Ponownie moralność

Podsumowanie

Część II

Wyłonienie, czyli druga połowa lat osiemdziesiątych

Rozdział II

Lata 1987–1989 – próba syntezy

Dyskurs lat 1985–1989. Próba syntezy

Akt narracyjny jako anamnesis

W stronę reportażu

Rozdział III

Oswajanie Zagłady. Początek Andrzeja Szczypiorskiego

Krytycy o narracji Początku

Początek, ale czego?

Podsumowanie 

Rozdział IV

Cena wzniosłości. Zagłada Piotra Szewca

1. Narracja Zagłady

Kim jest narrator Zagłady?

Jak autor doświadczył przeszłości

Wzniosłe doświadczenie przeszłości

Wyzwolony przez fotografię akt doświadczenia

2. Między historią a mitem

Nostalgia i wzniosłość

Mit contra historia

Zagłada suponowana

Zagłada według Piotra Szewca

Rozdział V

Autotematyzm i Zagłada.

Umschlagplatz Jarosława Marka Rymkiewicza

1. Ludzie – miejsca – idee. Preliminaria lekturowe

Powieść czy świadectwo. Wprowadzenie do lektury

Postacie i powinności

Miejsca i rzeczy

Idee i problemy ogólne: totalitaryzm, teologia, naród, język

2. Umschlagplatz jako autotematyczna opowieść o Zagładzie

Czym jest autotematyzm?

Umschlagplatz a problem koherencji tekstu

Historia a literatura

Historia mentalności według Rymkiewicza

Autora uwagi na temat pisania

Umschlagplatz na tle prozatorskiej twórczości Rymkiewicza

Podsumowanie

Część III

Rozproszenie czyli lata dziewięćdziesiąte

Rozdział VI

Lata 1989–1999 – próba syntezy

Przełom roku 1989 

Przełom roku 1989 z perspektywy żydowskiej

Proza lat dziewięćdziesiątych wobec Holocaustu. Próba syntezy

Głosy z zewnątrz. Fink – Akavia – Amiel

Długa pamięć Zagłady

Polska historiografia lat dziewięćdziesiątych wobec Zagłady

Podsumowanie 

Rozdział VII 

Interioryzacja Zagłady

Interioryzacji odsłona pierwsza, czyli Zagłada jako efekt nowoczesności

Nowoczesność i Zagłada Zygmunta Baumana

Interioryzacji odsłona druga, czyli spór o Czarne karty powstania

Interioryzacji odsłona trzecia, czyli spór wokół oświęcimskich krzyży

Dwie pamięci o Auschwitz

Podsumowanie

Rozdział VIII

Regionalne historie Zagłady

Żydzi płoccy. Dzieje i martyrologia 1939–1945 Jana Przedpełskiego

Regionalne historie Zagłady – dookreślenia

Żydzi płoccy Jana Przedpełskiego jako przykład regionalnej historii Zagłady

Dobrzy polscy sąsiedzi

Epilog, czyli regionalne historie Zagłady w nowym tysiącleciu

Rozdział IX

Wobec nicości. Kamień graniczny Piotra Matywieckiego

W stronę autobiografii

W stronę tradycji heideggerowskiej

W stronę języka

W stronę nicości

W stronę przeszłości

Głos wołającego na puszczy

Rozdział X

Dzieci Holocaustu wspominają. Późne świadectwa Wilhelma Dichtera, Michała Głowińskiego i Romy Ligockiej

Między literaturą a wspomnieniem. Koń Pana Boga Wilhelma Dichtera

„Błyski pamięci”. Czarne sezony Michała Głowińskiego

Odnajdywanie siebie. Dziewczynka w czerwonym płaszczyku Romy Ligockiej

Zagłada oczyma dziecka. Dziecięcy narrator wobec Holocaustu

Meandry ujawnienia 

Podsumowanie

Rozdział XI

Inny na opak, czyli o rewizjonizmie.

Tematy niebezpieczne Dariusza Ratajczaka

Strategia „kozła ofiarnego”, czyli casus Dariusza Ratajczaka 

„Kłamstwo oświęcimskie” jako argument w sporze z postmodernizmem

Rewizjonizm jako wyzwanie dla konstruktywizmu

Zagłada jako przedmiot wiary

Rozdział XII

Miłość – język – Zagłada. Tworki Marka Bieńczyka

Romantyczna miłość a Zagłada

„Upojeni szczęściem, bogom podobni, śnili złoty sen o miłości, co wszystko zwycięża” [T102].

Tworki jako powieść fabularna o niespełnionej miłości

„Trzeba dać im wreszcie szansę wypełnienia całej linii, pełnego oddechu

od marginesu do marginesu, teraz kiedy już po wszystkim” [T7].

Konsekwencje zastosowania romantycznego toposu

„Teraz ja też się muszę zapisać. Na śmierć” [T 185].

Tworki jako powieść o języku

„Przecież pan wie. Jej nie ma. Ona nie żyje” [T180].

Tworki jako powieść o kresie języka

„Toteż myślę, że właśnie po tych wykrzyknikach mogę podjechać

niczym po szynach, po wąskich torach, magiczną kolejką w tamte okolice”. [T9]

Tworki jako ponowoczesna opowieść o Zagładzie

Rozdział XIII

Uhistorycznianie i odhistorycznianie Zagłady, czyli problemy historycznej syntezy Holocaustu.

Wojna i okupacja Teresy Prekerowej oraz

Z dziejów wielkiej katastrofy narodu żydowskiego Mariana Fuksa

Połowa lat dziewięćdziesiątych jako zmiana formacji

intelektualnej w polskiej historiografii

Uhistorycznianie Zagłady

Zagłada jako całkowite zaskoczenie, czyli odhistorycznianie Zagłady

Poza dychotomie

Podsumowanie

Część IV

Poróżnienie czyli początek nowego tysiąclecia

Rozdział XIV

Lata 2000–2003 – próba syntezy

Proza lat 2000–2003. Rekonesans

Proza autobiograficzna a problem falsyfikatu 

Historiografia lat 2000–2003

Rozdział XV

Dwa głosy – dwa światy. Z Auszwicu do Belsen Mariana Pankowskiego oraz

Podzwonne dla dzwonnika Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

W świecie obozowej groteski

Chrystianizowanie Zagłady

Podsumowanie 

Rozdział XVI

Historia contra literatura, Polacy contra Polacy.

Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa

1. Opus

Przed Sąsiadami

Wprowadzenie

Źródła

Zanim spalono stodołę

Sprawcy

Zbrodnia

Refleksje

Wezwanie

2. Debata

Sąsiedzi – pierwsze trudności lekturowe

Szarota vs Gross. Inauguracja

„Obiektywni” historycy vs Gross

Strzembosz vs Gross

Śledztwo Instytutu Pamięci Narodowej

Argumentum ad metum czyli język lęku – Nowak, Pająk, Niekrasz

Obrońcy Grossa

Inne wątki debaty

Podsumowanie

Zakończenie, czyli o książkach, które mogłyby jeszcze zostać napisane

Wykaz skrótów

Bibliografia

Indeks