W tej pracy staram się pokazać, że równocześnie z pojawianiem się demokracji typu liberalnego w XVIII wieku na podstawie tych samych przesłanek zrodził się kierunek, któremu proponuję nadać nazwę demokracji typu totalitarnego. Od XVIII wieku te dwa kierunki wciąż istniały obok siebie. Napięcia między nimi były przedmiotem ważnego rozdziału historii współczesnej, a obecnie stały się najważniejszym zagadnieniem naszych czasów. Byłoby oczywiście przesadą stwierdzenie, że cały ten okres można podsumować w kategoriach tego konfliktu. Niemniej, zawsze był on obecny, chociaż zazwyczaj przesłaniały go i zaciemniały inne zagadnienia, które współczesnym mogły się wydawać wyraźniejsze, ale które z punktu widzenia dnia dzisiejszego wydają się przypadkowe, a nawet banalne. W istocie, patrząc z punktu widzenia połowy XX wieku, historia ostatnich stu pięćdziesięciu lat sprawia wrażenie systematycznych przygotowań do gwałtownego zderzenia empirycznej demokracji liberalnej z mesjanistyczną demokracją totalitarną. Stanowi ono istotę dzisiejszego kryzysu na świecie. (z Wprowadzenia)

W książce „Źródła demokracji totalitarnej” J.L. Talmon stawia tezę, że równolegle do rozwoju demokracji liberalnej, na podstawie tych samych przesłanek filozoficznych, sformułowanych w XVIII wieku,  pojawił się trend, określany przez niego jako „demokracja totalitarna”, przy czym obydwa te kierunki istniały obok siebie i wzajemnie na siebie wpływały aż do czasów najnowszych. Różnica między nimi polega przede wszystkim na tym, że w podejściu liberalnym traktuje się politykę jako wynik prób i błędów, natomiast w podejściu totalitarnym zakłada się, że w polityce istnieje jedyna, wyłączna prawda. Autor tę drugą postawę określa jako polityczny mesjanizm,  postulujący istnienie ustalonego z góry, harmonijnego i doskonałego porządku, który jest nieuchronnym przeznaczeniem ludzkości. Znaczna część koncepcji totalitarno-demokratycznej wynikała z XVIII-wiecznej myśli społeczno-politycznej, kiedy ulegał załamaniu tradycyjny porządek w Europie: następował upadek religii, porządku feudalnego i tradycyjnego znaczenia hierarchii społecznej. Swoją tezę autor obszernie uzasadnia, przedstawiając ewolucję poglądów społeczno-politycznych w trakcie Wielkiej Rewolucji Francuskiej i bezpośrednio po niej.

W części pierwszej, w rozdziale 1, zatytułowanym „Postulat: naturalny porządek”, autor przedstawia XVIII-wieczne źródła politycznego mesjanizmu, zaczynając od poglądów Morelly’ego, który „przedstawił pełny komunizm… jako praktyczny program, a nie jedynie jako utopię”. Prezentuje opinie Helvetiusa, Mably’ego, Condorceta, a przede wszystkim Rousseau.  Omawia nową religię, głoszoną przez filozofów tego okresu w opozycji do nauk Kościoła, a także przyczyny odrzucania przez nich poglądów Monteskiusza, dotyczących pragmatycznego rozwoju społeczeństw.
W rozdziale 2: „Układ społeczny a wolność (Helvetius i Holbach)”, autor omawia ówczesne poglądy na kwestię wolności człowieka i zgodności jego postępowania z prawami natury oraz na to, w jaki sposób można wykorzystać troskę o interes własny do kształcenia cnotliwego człowieka.
Rozdział 3: „Demokracja totalitarna (Rousseau)”, został poświęcony szerszemu przedstawieniu poglądów J.J. Rousseau na naturę człowieka i na społeczeństwo.
W rozdziale 4: „Własność (Morelly i Malby)”, autor omawia zagadnienia własności i poglądów dotyczących jej wypaczającego wpływu na naturę człowieka.

Część II,  „Improwizacja jakobińska”, jest poświęcona praktycznym konsekwencjom w trakcie Wielkiej Rewolucji Francuskiej filozoficznych poglądów XVIII w.
W rozdziale 1: „Rewolucja 1789 – Sieyès” autor omawia poglądy na zagadnienia suwerenności ludu i na własność przed wybuchem Rewolucji i w jej początkowym okresie.
W rozdziale 2: „Równowaga, czyli rewolucyjny cel w trakcie monarchii konstytucyjnej”, autor przedstawia ewolucję poglądów przywódców Rewolucji, w tym zwłaszcza Robespierre’a i Saint Justa, na tle wydarzeń  z lat 1789-1792.
W rozdziale 3: „Volonté une (jedna wola)” omówiono dalszą krystalizację ich poglądów w okresie dyktatury Jakobinów w 1793 .
W rozdziale 4: „Ostateczny plan”, przedstawiono zamierzenia Saint Justa i Robespierre’a dotyczące instytucji republikańskich, które miały  prowadzić do „rządów cnoty”.
W rozdziale 5: „Problem społeczny”, autor omawia poglądy na  podstawową kwestię: czy należy sferę gospodarczą traktować jako pole swobodnej gry ludzkich inicjatyw, umiejętności, zasobów i potrzeb, czy też jako przedmiot świadomego kształtowania całości zasobów i umiejętności oraz centralnego zarządzania nimi. Wiążą się z tym zagadnienia polityki klasowej i własności prywatnej zasobów i środków produkcji. Autor przedstawia tu zwłaszcza poglądy Robespierre’a, Saint Justa i Marata.

Część III „Krystalizacja babuwizmu”, została poświęcona Babeufowi i babuwistom.
W rozdziale 1: „Lekcje płynące z Rewolucji i z Thermidora”, autor przedstawia wpływ Rewolucji na życie i poglądy Babeufa oraz na jego mesjanistyczne tęsknoty, a także omawia ogromny wpływ Buonarottiego na babuwizm jako teorię i jako  legendę.
W rozdziale 2: „Doktryna społeczna babuwizmu”, przedstawiono filozoficzną koncepcje równości oraz wizję historii jako walkę klas. Omówiono także sposób interpretacji przez babuwistów Wielkiej Rewolucji Francuskiej i ich ewolucję ku komunizmowi.
W rozdziale 3: „Historia spisku Babeufa”, autor omawia przebieg wydarzeń, w których Babeuf i jego współtowarzysze próbowali przejąć władzę po Thermidorze, a które zakończyły się aresztowaniem spiskowców i straceniem Babeufa.
Rozdział 4: „Demokracja i dyktatura”, zawiera przegląd poglądów babuwistów na demokrację (wraz z ich definicją demokracji), na parlament i rządy za pomocą plebiscytów, na wiarygodność ludzi, na koncepcję oświeconej awangardy...

SPIS TREŚCI

SŁOWO WSTĘPNE
WPROWADZENIE
1) Dwa typy demokracji: liberalna i totalitarna
2) Osiemnastowieczne źródła mesjanizmu politycznego; schizma
3) Totalitaryzm prawicy i totalitaryzm lewicy
4) Mesjanizm świecki i religijny
5) Zagadnienia metody
Część I
OSIEMNASTOWIECZNE ŹRÓDŁA MESJANIZMU POLITYCZNEGO
Rozdział 1. PORZĄDEK NATURALNY: POSTULAT
a) Jedyna zasada
b) Świecka religia
c) Aprioryzm i empiryzm
Rozdział 2. UKŁAD SPOŁECZNY A WOLNOŚĆ (HELVETIUS I HOLBACH)
a) Tożsamość rozumu
b) Interes własny
c) Porządek naturalny, prawodawca i indywidualny człowiek
Rozdział 3. DEMOKRACJA TOTALITARNA (ROUSSEAU)
a) Tło psychologiczne
b) Wola ogółu a jednostka
c) Wola ogółu, suwerenność ludu i dyktatura
d) Wola ogółu jako zamierzenie
Rozdział 4. WŁASNOŚĆ (MORELLY I MABLY)
a) Przesłanki i wnioski – rozbieżność
b) Morelly, komunista
c) Mably i cnota ascetyczna
d) Restrykcyjna ekonomia
20
Część II
IMPROWIZACJA JAKOBIŃSKA
Rozdział 1. REWOLUCJA 1789 ROKU – SIEYES
a) Postawa rewolucyjna
b) Suwerenność ludu
c) Własność
Rozdział 2. RÓWNOWAGA ALBO ZAMIERZENIE REWOLUCYJNE –
POD MONARCHIĄ KONSTYTUCYJNĄ
a) Legalność a supremacja zamierzenia rewolucyjnego
b) Jakobinizm – elementy mentalne i psychologiczne
c) Definicja woli ogółu
d) Koncepcja równowagi – Saint-Just
e) Robespierre a zamierzenie rewolucyjne – koncepcja ludu
Rozdział 3. VOLONTÉ (JEDNA WOLA)
a) Bezpośrednie działanie demokratyczne
b) Wolność jako obiektywne zamierzenie
c) Prawo do opozycji, delegalizacja partii
d) Teoria rządu rewolucyjnego
e) Dyktatura jakobińska
Rozdział 4. OSTATECZNY PLAN
a) Postulat postępu i ostateczności
b) Doktrynerska mentalność
c) Panowanie cnoty
d) „Institutions Républicaines” Saint-Justa
e) Religia cywilna i potępienie intelektualistów
Rozdział 5. PROBLEM SPOŁECZNY
a) Niekonsekwencje
b) Polityka klasowa
c) Podstawowe pytania
d) Restrykcyjność a indywidualizm ekonomiczny
Część III
KRYSTALIZACJA BABUWISTYCZNA
Rozdział 1. NAUKI PŁYNĄCE Z REWOLUCJI I Z THERMIDORA
a) Klimat mesjanizmu
b) Nauki
c) Babeuf
d) Buonarroti

Rozdział 2. DOKTRYNA SPOŁECZNA BABUWIZMU
a) Różność a umowa społeczna
b) Wizja historii jako historii walki klas
c) Interpretacja Rewolucji Francuskiej
d) Ewolucja w kierunku komunizmu
Rozdział 3. HISTORIA SPISKU BABEUFA
a) Prehistoria konspiracji
b) Historia spisku
Rozdział 4. DEMOKRACJA A DYKTATURA
a) Definicja demokracji
b) Antyparlamentarne koncepcje plebiscytowe
c) Czy można wierzyć ludowi?
d) Koncepcja oświeconej awangardy
e) Teoria dyktatury rewolucyjnej
Rozdział 5. STRUKTURA KONSPIRACJI
a) Organizacja i propaganda
b) Plan powstania
Rozdział 6. OSTATECZNY PROJEKT
a) Organizacja polityczna
b) Komunizm gospodarczy
c) Zwartość duchowa
WNIOSKI
PRZYPISY
INDEKS

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego