W historii kultury realizm socjalistyczny był epizodem zupełnie wyjątkowym. W Związku Radzieckim, gdzie się narodził, przetrwał ćwierć wieku, w Polsce około pięciu lat. Wdrożony przez toalitarną władzę środkami politycznego przymusu, przyniósł nie tylko znikome efekty artystyczne, lecz także nie spełnił swej propagandowo-wychowawczej roli. W książce została zaprezentowana propozycja opisu historii literatury rosyjskiej lat 30.-50. uwzględniająca - poza analizą doktryny i poetyki socrealizmu - powiązanie najwybitniejszych utworów tego czasu z wymogami oficjalnej doktryny estetycznej. Stwarza ona przesłanki do zbudowania jednorodnego obrazu epoki. Towarzyszą jej interpretacje wybranych utworów z lat 30. - anegdot literackich Daniiła Charmsa, Korzenia życia Michała Priszwina, opowiadania Ilji Erenburga, Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa - traktujące realizm socjalistyczny jako negatywny punkt odniesienia, niezbędny przy ich opisie.

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA

POETYKA ROSYJSKIEJ POWIEŚCI PRODUKCYJNEJ
Wprowadzenie
Retotyka - plan historii
Retoryka - plan dyskursu
Retoryka a ideologia
Zakończenie

ROSYJSKI REALIZM SOCJALISTYCZNY I JEGO KONTEKSTY - IDEOLOGIA, ESTETYKA, HISTORIA LITERATURY

Wprowadzenie
Kłopoty i szanse historyka litertury rosyjskiej lat trzydziestych
Typologia zjawisk literackich epoki realizmu socjalistycznego

Oblicze oficjalne - realizm socjalistyczny
O podstawowych pojęciach realizmu socjalistycznego
Powieść produkcyjna lat trzydziestych a sformułowana estetyk realizmu socjalistycznego
Realizm socjalistyczny - prąd z dominantą perswazyjną
Romans socrealistyczny

Druga twarz - poza realizmem socjalistycznym
Ludyczność a polityczna semantyka (Daniłł Charms)
Aktualna tematyka i uniwersalność sensu (Ilja Erenburg)
Budownictwo socjalistyczne a etos pracy (Michaił Priszwin)
Polityka a metafizyka (Miachaił Bułhakow)

Konkluzje

PRZECZYTAJ FRAGMENT

Socrealizm mimo takiej „zbędności" wątku romansowego usiłuje go zaadaptować do swoich celów. Pozbawia go więc owej charakterystycznej dla powieści popularnej „autoteliczności", podporządkowuje go swoim celom ideowym. Czyni to przy tym na dwa sposoby:
— po pierwsze, używa romansu jako swoistego poligonu obyczajowości, „przemycając" poprzez wątki tego typu postulaty obyczajowe ze sfery tzw. moralności socjalistycznej,
- po drugie, wikła go w związek z wątkami ideologicznego kształtowania bohaterów, czyniąc z miłości już to teleologiczną motywację czynów postaci, już to „nagrodę" za pożądane (postulowane) czyny lub postawy.
Jak widać, splot uwarunkowań wątków romansowych w kontekście założeń literatury popularnej oraz doktryny estetycznej lat trzydziestych czyni z romansu obiekt analizy dość zajmujący. Omówiwszy więc owe ogólne implikacje socrealistycznego romansu, przystąpić wypada do analizy konkretnych wątków, zakładając, że może to być sposób na zweryfikowanie owych dedukcyjnych konstatacji.
Przedmiotem opisu czynię tu jedną z najbardziej znaczących i „klasycznych" powieści realizmu socjalistycznego Jak hartowała się stal Mikołaja Ostrowskiego? Utwór ten, traktowany jako jeden z najważniejszych „czystych" ideologicznie i konstrukcyjnie wzorców gatunku powieści, a równocześnie na swój sposób „asertoryczny" ze względu na dokumentalną podstawę konstrukcji świata powieściowego, wydaje się niemal wymarzonym obiektem takiej eks-plikacji.
Powieść ta zawiera cztery wątki dające się (z pewnymi zastrzeżeniami, które zostaną omówione w trakcie analizy) scharakteryzować na pierwszy rzut oka jako romansowe. Są to linie fabularne Pawła Korczagina i Toni Tomanowej, Rity Ustinowicz i Sierioży Bruzżaka, Pawła Korczagina i Ri-ty Ustinowicz oraz Pawła i Tai. Poza wskazanymi wątkami, mającymi wyraźną, dającą się ustrukturować morfologię, w powieści^pojawiająsięteż incydentalne motywy i epizody o konotacjach „romansowych" czy erotycznych. Analiza, którą tu podejmuję, winna pokazać, jaką strukturę mają wskazane wątki, jakie jest ich miejsce wobec innych przebiegów fabularnych oraz kiedy i w jakim celu pojawiaj ą się wspomniane „erotyczne" epizody nie (włączone do wyraźnie zarysowanych wątków.
Morfologia wskazanych przebiegów fabularnych jest w zasadzie w każdym przypadku wariantem standardowego wątku romansowego opisanego przez Józefa Bachórza''.
W każdym z wątków w powieści Ostrowskiego zrealizowane są główne elementy struktury fabularnej przy zdublowaniu lub pominięciu pewnych jej elementów składowych. Charakterystyczne jest przy tym, że wątek „inicjacyjny", jakim jest historia Pawła i Toni, realizuje czystą strukturę „romansową" - tyle tylko, że rozstrzygnięcie historii jest negatywne. Z drugiej strony, wątek Pawła i Rity, przy pełnej realizacji i uzmysłowieniu uczucia, również rozstrzygnięty jest negatywnie, tzn. uczucie nie zostaje „skonsumowane" przez trwały związek. W sposób podręczniko wy przeprowadzony jest epizodyczny wątek Rity i Siergieja, zaś historia Pawła i Tai stanowi jak gdyby fabularne dopełnienie „romansów" Pawła z Tonią i Ritą.
Istniej ą przesłanki, żeby potraktować wszystkie wątki romansowe, w które uwikłany jest Paweł, jako symboliczne dublowanie motywu zasadniczego. Przy tym motywy związane z Tonią pełniłyby funkcję etapu inicjacyjnego, perturbacje z Ritą byłyby próbą emocjonalną, zaś związek z Tają- symbolicznym, uzasadnionym już racjonalnie spełnieniem.
Nawiasem mówiąc, z pewnego punktu widzenia - mało jednak przydatnego do naszych celów - bardzo zasadne byłoby przeanalizowanie całego zestawu wątków romansowych powieści w aspekcie psychoanalitycznym. Analiza ta mogłaby zmierzać do rekonstrukcji zahamowań i spełnień głównego bohatera powieści. Sama w sobie zajmująca i pewnie pouczająca, nie stwarza ona jednak przesłanek, które mogłyby być przydatne w niniejszym wywodzie. Odwołania do takiego sposobu interpretacji nie zdominuj ą więc tych rozważań, choć w pewnych szczegółowych kwestiach będą najpewniej przydatne.
Zrekonstruowanie morfologii wątków romansowych z powieści Ostrowskiego samo w sobie wiele nie wyjaśnia, ale -jako etap wstępny niniejszego opisu - ujawnia jednoznacznie, że kluczową rolę w interpretacji zajmującego mnie zagadnienia pełni uzmysłowienie sobie i przeanalizowanie motywacji decyzji bohaterów (czy głównego bohatera) w sferze ich kontaktów „damsko-męskich".
Związek Pawła z Tonią ukształtował się z pobudek emocjonalnych. Relacja ta została poddana symbolicznym próbom - w sytuacjach mających polityczne konsekwencje Tonią pomagała bohaterowi. Jednak ostateczna próba — którą można nazwać „ideologiczną" - doprowadza do odrzucenia możliwości trwałego i „poważnego" związku między bohaterami. Główną przeszkodą jest tu niezgodność ideologiczna:

Płytki indywidualizm Toni stawał się dla Pawła nie do zniesienia.

- stanowiąca o tym, że Tonia nie może zostać zaakceptowana przze Pawła jako obiekt miłości.