Antologia obejmuje około 200 polskich kolęd, śpiewanych na Boże Narodzenie i Nowy Rok oraz – i to może niektórych zaskoczyć - pieśni związanych z Wielkanocą. Omówiono w niej symbolikę obrazów i strukturę motywów obecnych w kolędach; przybliżono okoliczności śpiewania pieśni. W opracowaniach zarejestrowano pochodzenie i źródła kolęd, bibliografię dostępnych wariantów oraz zapisy nutowe. To piękna ilustracja ciągle żywej kultury ludowej, stanowiąca niezwykle cenne źródło do dziejów folkloru oraz przybliżająca literaturę ludową miłośnikom tradycji. W dobie nawrotu do kultury folkowej godna polecenia wszystkim zwolennikom tego nurtu we współczesnej muzyce.

Jerzy Bartmiński – polonista, językoznawca i folklorysta; pracownik naukowy UMCS, dyrektor Instytutu Polonistyki w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Przemyślu

Pielęgnowanie Dzieciątka

Najbardziej popularne w autentycznych kolędach ludowych są, sceny pielęgnowania Dzieciątka przez Matkę Boską. Ze względu głównie na te motywy można mówić o ludowych ,,kolędach maryjnych". Kolędy maryjne zawierają typowe scenariusze domowych działań matki przy niemowlęciu: po urodzeniu Maryja kąpie Dzieciątko, powija, kołyszę, Śpiewa mu, usypia je. Eksponuje się kąpiel, prawie nie wspomina o karmieniu (pożywienie przynoszone Jezusowi przez pasterzy jest natomiast szczegółowo opisywane w pastorałkach). Scenariusz ten może być wpisywany w różne ramy kompozycyjne, przeważnie w dialog z Maryją (kolędy zebrane pod numerem 33), albo w schemat prostego opowiadania (jak w kolędzie pod numerem 30). Między tymi dwoma modelami stoi kolęda sanocka z zapisów Kolberga (nr 32).
30. W stajni Pan Jezus jest narodzony
Rzeszowskie, Rakszawa 1974
Wyk.: Stanisława Walczykur. 1938 Źródło: Pąkacz Rzeszowskie nr 97

W stajni Pan Jezus jest narodzony, jest narodzony i do żłóbeczka jest położony, i do żłóbeczka jest położony.
Wzięła Maryja garsteczkę siana, garsteczkę siana, jemu pod główkę i pod kolana, jemu pod główkę i pod kolana.
W ostre pieluszki go owinyła, go owinyła i do żłóbeczka go położyła, i do żłóbeczka go położyła.
Lulajże, lulaj, ty delikacie, ty delikacie, śliczna perełko, różowy kwiecie, śliczna perełko, różowy kwiecie.
Nie chciała zasnąć mała Dziecina, mała Dziecina, całemu światu wdzięczna nowina, całemu światu wdzięczna nowina.

Całemu światu wdzięczna nowina, wdzięczna nowina, że porodziła Maryja Syna, że porodziła Maryja Syna.
Że porodziła Syna Bożego, Syna Bożego, a za pomocą Ducha Świętego, a za pomocą Ducha Świętego.
Stary rok mija, nowy nadchodzi, nowy nadchodzi, niech wam się wszystkim dobrze powodzi, niech wam się wszystkim dobrze powodzi1.
Niech się wam wiedzie w stajni, w oborze, w stajni, w oborze, by nie zabrakło chleba w komorze, by nie zabrakło chleba w komorze.
By się w tym roku Kasia wydala, Kasia wydala, by se ładnego chłopca dostała, by se ładnego chłopca dostała.
By się w tym roku Jasio ożenił, Jasio ożenił, żeby se lepsze życie odmienił, żeby se lepsze życie odmienił.
l Typowe dla kolęd śpiewanych podczas obrzędowego składania życzeń połączenie tekstu opisującego kanoniczną. scenę narodzenia Jezusa z tekstem okolicznościowym adresowanym do gospodarza i jego rodziny (córki - panny, syna - kawalera).

"Lipeńka"

Jedna z najpiękniejszych kolęd ludowych oparta na konwencji symbolicznej, odzyskująca ostatnio popularność wśród wykonawców ludowych (być może dzięki m.in. jej efektownemu wykonaniu przez Irenę Santor, rozpowszechnianemu przez wydawnictwo płytowe). Obrazy drzewa, wody i białego kamienia s% starymi słowiańskimi symbolami kosmosu. Motyw przygotowywania przez Jezusa posiłku z ryb - oznaczony niżej jako B -wywodzi się Ewangelii (Mt 14,17-19; Mk 6,34- 42; Łk 9,12-17; J 6,9-11), jest jednak swoiście zmodyfikowany. Interesujące, że najnowszy wariant tekstu, z 1996 roku, jest bardzo oszczędny w słowach, podczas gdy najstarszy wariant z 1840, krakowski, jest rozlewny, wieloczłonowy, podobnie jak warianty kieleckie (1880, 1885).
Motywy:
A - Pod lipką zieloną przy wodzie / ... Maryja rodzi Syna (i pielęgnuje go: kąpie, powija, kołysze).
EI - Nowonarodzony Jezus łowi dla Maryi rybki na śniadanie.
B2 - Maryja łowi rybkę, Jezus ją rozmnaża.
B3 - Maryja zjada rybkę.
C - Aniołowie (święty Piotr/ Piotr i Paweł) gotują obiad dla Maryi.
D - Jezus przedstawia siebie Maryi jako wszechmocnego Syna Bożego, który stworzył ,,wszystek dobytek ludziom na pożytek".
Z - Życzenia.
P - Przymówka o dar.
X - Motyw niezidentyfikowany.
A. Stala se lipeńka, lipeńka zielona
Zamojskie, Wilk6w 1996
Wyk.: Marian Kulik ur. 1928 w Wilkowie
Źródło: Muzyka Źródeł Kolekcja Polskiego Radia, CD 3, nr 24

Stała se lipeńka, lipeńka zielona,
alleluja, alleluja, alleluja, a pod tą lipeńko wodeńka zdrojowa,
alleluja, alleluja, alleluja.
A w tej wodeńce Maryja się myła,
alleluja, alleluja, alleluja, a jak się umyła, Synka zrodziła,
alleluja, alleluja, alleluja,
Synaczka zrodziła, rybkę złowiła,
alleluja, alleluja, alleluja.
On ci jo rozmnożył, niebo nam otworzył,
alleluja, alleluja, alleluja.



SPIS TREŚCI

I. WSTĘP

W świecie polskich kolęd ludowych

1. Świat kolędy - światem kosmicznej harmonii
2. Kolęda w kontekście obrzędu kolędowania
3. Kolędy ludowe wobec kantyczkowych pastorałek
4. Odmiany kolęd i układ tomu
5. Mechanizmy chrystianizacji tradycyjnego obrzędu kolędowania
6. Kolędy bożonarodzeniowe
7. Kolędy noworoczne
8. Kolędy wielkanocne
9. Kolędowa filozofia daru
10. Rola słowa w kolędzie
11. Rola muzyki - melicznośc kolęd
12. Wzorce strukturalne tekstów
13. Symbolika
14. Dialogi wewnętrzne i zewnętrzne: kolędy jako repliki dialogu
15. Typy regionalne kolęd i kolędowania
16. Z dziejów zbieractw i edytorstwa kolęd ludowych
17. Uwagi edytorskie
19. Bibliografia

TEKSTY

BOŻE NARODZENIE

A. "Szczodraki" i powinszowania
B. Kolędy bożonarodzeniowe
Zwiatowanie
Poszukiwanie noclegu
Narodzenie Jezusa
Cuda w Betlejem
Pielęgnowanie dzieciątka
Rozmowy z Maryja Matką
Rozmowy z Józefem
Rozmowy ze świętym Janem
Chrzest Jezusa
Maryja i święci Jan i Szczpan - po kolędzie
Pasterze z pokłonem
Trzej Królowie
Ucieczka do Egiptu
Dzieciństwo i młodość Jezusa
Najświętsza Panienka z Jezusem w świątyni
Świat się weseli

NOWY ROK

A. Przemowy
Na szczęście, na zdrowie, na ten Nowy Rok

B. Kolędy życzące
a. Kolędy gospodarskie (dla dorosłych)
Goście z nieba
Po kolędzie z dobrą nowiną
Wzywanie gospodarza
Pan Jezus u gospodarza
Mnożenie się bydła w gospodarskim podwórzu
Wyoranie złotej bryły
Sokoły przynoszą panu dary
Kolędowanie maszkarami
Historia chleba
Kolędy dla Żydów
"Za kolędę dziękujemy"
Złorzeczenia w przypadku nieotrzymania kolędy

b. Kolędy młodzieżowe (dla chłopca i dziewczyny)
Dziewczyna zbiera złotą rzęsę
Wywyższenie ukochanego
Wywyższenie ukochanej
Rybacy łowią wianek panny
Polowanie na pannę (sarnę)
Zadawanie zagadek pannie
dziewczyna ratuje chłopca
Gołąc obiecuje pomoc w zdobyciu żony
Dziewczyna chwyta konia chłpca i troszczy się o obu
Kawaler oblega miasto
Chłopiec wiedzie z wojny stado koni
Chłopiec namawia dziewczynę, by jechała z nim w dalekie kraje
Chłpiec prosi dziewczynę o wieniec
Młodzieńcy pytaja pannę o drogę
"Ubieranki" dla dziewczyny (chłopca)

WIELKANOC

A. Przemowy wielkanocne
B. Kolędy wielkanocne
a. Kolędy gospodarskie
b. Kolędy młodzieżowe

III. ŹRÓDŁA

INDEKS PIEŚNI